Jak niszczono swiat broniony przez prof. R. Scrutona - II

Ksztalt swiata, ktory prof. Roger Scruton bardzo popieral i bronil, najbardziej ucierpial w wyniku Rewolucji Francuskiej i Rewolucji Pazdziernikowej w Rosji. To wowczas nastapily ogromne zmiany, bardzo widoczne ze wzgledu na ich  materialna strone. Zmiany, ktore  zostaly zapoczatkowane w okresie miedzywojennym nie byly tak widoczne, mialy charakter intelektualny. Trwaly na tyle dlugo, ze przeoraly swiat rowniez gleboko.

Panuje przekonanie, ze glowna role w  rosnacej przewadze, a koncu nawet dominacji myslenia lewicowego odegrala Szkola Frankfurcka. Jednak nie jest oczywiste, jak i kiedy sie to odbywalo. Co wiecej, nie brakuje w tej sprawie  mylnych opinii. Mam nadzieje, ze uda mi sie je sprostowac w kilku nastepnych odcinkach tego cyklu.

Instytut Badan Spolecznych (Institute fur Sozialforschung) powstal w 1923 roku  dzieki zapalowi i pieniadzom mlodego fanatyka marksizmu Felixa Weila.  Byl on uczestnikiem nieudanej rewolucji w Niemczech. Doktoryzowal sie z marksizmu. Pieniadze dostal od ojca Hermanna, ktory w 1890 r. wyemigrowal do Argentyny i  z duzym powodzeniem zajal sie handlem zbozem z Niemcami. Doszedl spadek po matce (Felix byl jedynakiem) i w sumie powstal fundusz liczacy 120 tys. marek niemieckich. Wystarczylo to na zaprojektowanie i wybudowanie  wygodnej siedziby  w postaci liczacego 5 pieter gmachu przy Victoria-Alle 17 we Frankfurcie oraz place uczonych i personelu.

Institute byl organizacyjnie podporzadkowany nowopowstalemu (1914 r) Uniwersytetowi Frankfurckiemu. W Niemczech nie byl to czas latwy dla marksistow. Pierwszy dyrektor przybyly z Uniwersytetu Wiedenskiego prof. Carl Grunberg byl pierwszym w kraju marksista, ktory zajmowal stanowisko dyrektora uniwersyteckiego instytutu. Natomiast nie wprowadzono  wybranej nazwy "Instytut Marksizmu". Bylaby to duza nieostroznosc ze wzgledu na niekoniecznie zyczliwe otoczenie.

Klimat psychiczny wsrod czlonkow Instytutu determinowaly owczesne okolicznosci: przewidywania K.Marksa co do rewolucji nie spelniy sie, proba rewolucji w Niemczech (1918-1919) upadla, do czego przyczynil sie rzad SPD, w Rosji Radzieckiej wladza byla wynaturzona, w aparacie partyjnym SDP i  KDP w Niemczech takze w Rosji, dominowal ortodoksyjny marksizm. F.Weil wierzyl, ze mimo to uda sie ratowac marksizm, praca mocnego  zespolu naukowcow powinna dotrzec do "prawdziwego", "czystego" marksizmu.  Wedlug niego Instytut  mial miec postac podobna do Instytutu Marksa i Engelsa w Moskwie. W pewnym stopniu sie to udalo, obie instytucje utrzymywaly ozywione kontakty, na przyklad kopie niepublikowanych rekopisow K.Marksa i F.Engelsa przywozono z glownej siedziby SPD i nastepnie wysylano je do Moskwy.

Pierwszy dyrektor Instytutu C.Grunberg w swojej mowie inauguracyjnej wyrazil swoj optymizm slowami: "Znajdujemy sie w okresie przejscia od kapitalizmu do socjalizmu i posuwamy sie coraz szybciej". 

 Dyrektor trzymal zespol twarda reke. Pozniej to samo robil jego nastepca, Max Horkheimer.  Grunberg  zajmowal sie ekonomia i  byl ortodoksyjnym marksista. Jego stanowisko mozna okreslic jako afilozoficzne. Uwazal, ze nie nalezy mieszac materializmu dialektycznego z materializmem historycznym i Instytut mial zajmowac sie tym drugim. Tyle, ze materializm historyczny Grunberga mial charakter mechanistyczny, ktory nie pasowal do pogladow wielu czlonkow Instytutu i pozniej zostal przez nich odrzucony. Swoja droga, okreslenie "materializm historyczny", w zargonie "histmat" pochodzilo z Rosji. Marks nim sie w ogole nie poslugiwal. Uzywal okreslenia "materialistyczna koncepcja historii". 

Za czasow dyrektorowania Grunberga w Instytucie prowadzono glownie prace historyczne i empiryczne. Z tych pierwszych byla to historia ruchu robotniczego, problemy klasy robotniczej w Europie  oraz  prace historyczne o marksizmie. Z tych drugich, badania postaw robotnikow i pracownikow na rozne sprawy w Niemczech i w reszcie Europy. Prowadzono badania kwestionariuszowe i wykorzystywano oficjalne dane statystyczne z urzedow panstwowych. Zdecydowanie nie byla to robota rewolucyjna "posuwajaca coraz szybciej w kierunku socjalizmu". Wlasciwie to nie widac roznicy pomiedzy  Institute fur Sozialforschung a licznymi instytutami marksizmu w ZSRR i krajach socjalistycznych. Nie byly innowacyjne, nikt tam prochu nie wymyslil.  

Sprawy zmienily sie za sprawa nowego dyrektora, Maxa Horkheimera, ktory objal stanowisko w 1931 r. po rezygnacji Grunberga w 1929 r. z powodu udaru mozgu. Nowy dyrektor  zamknal czasopismo,  "Archiv fur die geschichte des sozializmus und der sozialen bewegung", w ktorym Instytut publikowal wyniki swoich analiz i badan. Zalozono je w 1910 r. w Wiedniu i przywiozl je ze soba prof. Grunberg. W  miejsce tego zostal zalozony "Zeitschrift fur Sozialforschung". Mial on atrakcyjniejsza forme, np. jedna trzecia kazdego numeru byla przeznaczona na przeglad ksiazek. Juz w pierwszym numerze M.Horkheimer napisal tekst, w ktorym  podkreslil znaczenie psychologii spolecznej. Wkrotce doszlo do mariazu z psychoanaliza, dziedzina, ktora nie miala charakteru naukowego i poprowadzila marksistow Szkoly w przedziwnym kierunku.

M.Horkheimer trafil na zly czas rosnacej sily partii A.Hitlera, NSDAP. Trzeba bylo przygotowywac do emigracji z Niemiec. Pierwszym krokiem w tym kierunku bylo utworzenie filii w Genewie w 1931 r. Pozniej nastaply kolejne i w 1934 r. Instytut otworzyl swoja dzialalnosc w Stanach Zjednoczonych. W tym czasie Hitler zostal kanclerzem, Instytut oficjalnie zamknieto i nad wejsciem zawisla flaga hitlerowska. Budynek przejela organizacja mlodziezy hitlerowskiej. To symbolicznie zamyka pierwszy okres istnienia  Institute fur Sozialforschung. Czy nowy start za oceanem bedzie nowym poczatkiem?

Glowne zrodlo:  Martin Jay, "The Dialectical Imagination: A History of the Frankfurt School and the Institute of Social Research 1923-1950", University of California Press, Berkeley 1973.

Dr Edward Soltys