Etyczna nieoczywistosc obowiazku pomocy Zydom - III

Nie moze byc czlowiek odpowiedzialny za decyzje i czyny na ktore nie mial wplywu. Wolnosc jest warunkiem koniecznym odpowiedzialnosci.

Roznice stanowisk co do moralnosci maja swoje zrodlo w odmiennosci podstawowych zasad moralnych i nalezy szukac pomocy w argumentach filozoficznych. Jak dobrze by bylo gdyby filozofia mogla byc tu pomocna.

Zwykle przyjmuje sie, ze struktura swiata jest deterministyczna. Oznacza to, ze wszystkie zdarzenia wlacznie z wyborami moralnymi czlowieka sa zdeterminowane przez istniejace wczesniej przyczyny zewnetrzne  w stosunku do wolnej woli. Klasykiem determinizmu jest  Baron d'Holbach (1723-1789). W swojej ksiazce pt. "The System of Nature" (System Natury), tom I, 1853 pisal on tak:

"Zycie ludzkie jest jak linia, ktora Natura kieruje nim na powierzchni ziemi, tak ze nie ma on szans by nawet na moment od tej linii sie odchylic. Urodzono go nie pytajac  o zgode; jego organizacja nie zalezy od niego; jego idee przychodza do niego w sposob niedobrowolny; jego zwyczaje znajduja sie w mocy tych, ktorzy sposowodowali, ze je przyjal; jest on nieustannie przez przyczyny, czy to jawne czy ukryte, nad ktorymi nie ma on kontroli, ktore w sposob koniecny reguluja sposob jego egzystencji, decyduja o sposobie myslenia i determinuja sposob jego dzialania. Jest on zly badz dobry, szczesliwy badz nieszczesliwy, madry albo glupi, madry albo irracjonalny, bez udzialu jego woli. Tymczasem pomimo kajdan, ktorymi jest on skrepowany, udaje sie, ze jest on wolnym czlowiekiem czy tez niezaleznym od przyczyn, ktore nim poruszaja, ze determinuje on swoja wlasna wolna wole i reguluje swoje wlasne warunki".

Mowiac jezykiem bardziej wspolczesnym i wiazac bezposrednio determinizm z wolna wola sprawe te mozna opiosac tak:

"Z cala pewnoscia jest tak, ze ze bez wolnej woli nie moze byc moralnosci. Moralnosc jest dotyczy tego co czlowiek powinien robic i tego czego nie powinien robic. Lecz jesli czlowiek nie ma swobody wyboru, jkesli cokolwiek robi jest poddane przymusowi to nie ma sensu mowic mu, ze nie powinien robic tego co zrobil i ze powinien zrobic cos innego. W takim przypadku wszystkie zasady moralne bylyby bez znaczenia. Takze, jesli czlowiek dziala zawsze pod przymusem, jak moze byc on odpowiedzialny moralnie za swoje dzialania? Na przyklad, jak jkak moglby byc karany za cos na co nie mial wplywu?...

Przez caly okres nowoczesnosci, niemal do dzis, zakladano i dotyczylo to filozofow, ktorzy zaprzeczali istnieniu wolnej woli i tych ktorzy jej bronili, ze  d e t e r m i n i z m   j e s t   n i e z g o d n y   z   w o l n a  w o l a".

(Walter T.Stace, "Religion and the Modern Mind", 1952))

Stanowisko to jest nazywane "twardym determinizmem" (hard determinism). Mozna zapytac, co by sie stalo, gdyby zanegowac determinizm, czy sytuacja w dziedzinie moralnosci bylaby lepsza? Paradoks polega na tym, ze wcale nie. Ze szkoly (wyzszej) pamietam, ze problem ze stanowiskiem uznajacym wolna wole i radykalnie rezygnujacym  z determinizmu polega na tym, ze absolutnie wolny czlowiek nie mialby po prostu narzedzi do realizacji tej swojej wolnosci. Jezeli uznac, ze ludzkie decyzje nie moga w zaden sposob byc przypadkami praw fizycznych i psychologicznych, to trzeba sie zgodzic z tym, ze swiat czlowieka bylby niepoznawalny i irracjonalny, istniejacy jakos tam poza granicami rozumowania naukowego i racjonalnego. Miedzy czlowiekiem  i jego dzialaniem  wbity bylby klin.

Pewnie, ze starano sie wybrnac jakos z tej nieprzyjemnej sytuacji. Poki co, sa przynajmniej dwa wyjscia. Pierwsze nazywane jest libertarianizmem i zaprzecza, ze wszystkie dzialania sa zdeterminowane. Drugie stanowisko nazywane "kompatybilizmem" lub "miekkim determinizmem" stara sie dowodzic, ze wolna wola da sie pogodzic z determinizmem.

Sytuacja nie jest dla nikogo zadowalajaca. Och gdyby tak Izrael przy pomocy  srodkow przymusu panstwowego, tak w tym kraju rozbudowanemu czy swiatowe zydowstwo przy pomocy innych srodkow mogli zmusic swiat do przyjecia jednego stanowiska, to problem bylby rozwiazany.

W przelozeniu na praktyke, Polska w czasie II wojny swiatowej znajdowala sie pod okupacja niemiecka, spoleczenstwo bylo w niewoli. Slowo "niewola" znaczy pozbawienie wolnej woli. W tej sytuacji obarczanie Polakow odpowiedzialnoscia jest nieuprawnione i bez sensu.