Jak niszczono swiat broniony przez prof. R.Scrutona - IV

Mysliciele szkoly frankfurckiej od samego poczatku  jej  istnienia starali sie wykazac swa wyjatkowosc. Odmiennosc, wedlug M.Jay'a "byla wyrazana poprzez serie krytyk innych myslicieli i tradycji filozoficznych". Dobitnie stwierdzil to Max Horkheimer, dyrektor Instytutu Badan Spolecznych  we Frankfurcie  w czasie swej mowy inauguracyjnej wygloszonej  w dniu 24 I 1931 r.. Nosila ona tytul: Obecna sytuacja filozofii spolecznej i zadania Instytutu Badan Spolecznych". Wedlug Horkheimera: "Filozofia spoleczna jest konfrontowana z gleboka tesknota za nowa interpretacja zycia zawartego w jego indywidualnym pragnieniu wolnosci". Mysl ta zostala skonkretyzowana a watki mowy inauguracyjnej wykorzystane  szesc lat pozniej w liczacym 64 strony tekscie autorstwa M.Horkheimera pt. "Traditionelle und kritische Theorie" (Teoria tradycyjna a teoria krytyczna) opublikowanym w instytutowym periodyku "Zeitschrift fur Sozialforschung" w 1937 r. "Filozofia spoleczna" zostala zakresowo zmniejszona do "teorii krytycznej". Jednak tylko tymczasowo, bowiem  z biegiem lat jej zakres zwiekszal sie w zdumiewajacy sposob i dzis trudno jest powiedziec kiedy i na czym zakoncza sie imperialne zapedy tej teorii. Pokaze to w tym tekscie.

Swa charakterystyke teorii  krytycznej Horkheimer wyprowadzil ze swojej wizji teorii klasycznej uznajac jej poczatek w pracach  Kartezjusza.  Tak rozumiana teoria jest wlasciwie  nauka w sensie jaki zwyklismy normalnie przyjmowac. Sklada sie na nia dorobek myslicieli z okresu kilku tysiecy lat. W tym dorobku nalezy wyroznic wypracowana metodologie. Przynajmniej od XIX wieku metodologie nauk przyrodniczych uznawano za wzor dla nauk spolecznych. Filozofia pozytywistyczna jeszcze bardziej wzmocnila rozumienie  naukowosci.  Sluzyc temu mialy kryteria weryfikowalnosci i falsyfikowalnosci twierdzen i teorii. Teoria krytyczna wszystko to odrzucala. Ludzie nauki a pozytywisci w szczegolnosci konserwuja stan istniejacy i go konserwuja. 

Do takiego rozumowania potrzebne bylo jakies  zalozenie przyjete na wstepie. I Horkheimer w swoim eseju je przyjal. Dokladniej, bylo to przekonanie, ze pomino postepu obserwowanego w dziejach ludzkosci wspolczesne spoleczenstwa tworza i utrzymuja struktury zniewalajace czlowieka. Dominacja i wladza sa wsrod nich najwazniejsze. Zwykle sa one ukryte i czesto maja irracjonalny charakter. Teoria krytyczna  ma demaskowac falsz dezalienujac dzieki temu  czlowieka i rzeczywistosc spoleczna, stan zniewolenia i wyobcowania bedzie stopniowo usuwany. Horkheimer zaczal wiec od konca.

Istota nowej teorii jest krytyka, nieustanna krytyka rzeczywistosci  rozumiana doslownie, ona nie bedzie miala  konca. Dzis moga byc znane, w tym sensie, ze odkryte, niektore niewidzialne zalozenia i struktury, ale kto wie jakie nowe przyniesie przyszlosc? Teoria krytyczna jest permanentnym monkorfizmem teoretycznym i praktycznym.

Forma, jak jest krytyka, byla znana od kilku tysiacleci. W swojej ksiazce pt. "Criticism.The Major Statements", St. Martin's Press, New York  1986, Charles Kaplan wybral  wypowiedzi 29  roznych autorow na temat krytyki. Te liste otwieraja: Platon, Arystoteles, Longinus i Horacy. Krytycyzm nie jest wiec czyms nowym. Cos musialo sprawic, ze  ta jego wersja zapoczatkowana przez dyrektora Horkheimera nie potrzebowala nawet pol wieku by sie rozpowszechnic i zdominowac myslenie wielu uczonych umyslow na Zachodzie.

Zaczac wypada od  koncepcji samego uczonego. Wczesniej, w epistemologii byl on autonomicznym podmiotem poznawczym, badal rzeczywistosc poslugujac sie  uznanymi narzedziami poznania. Ciagle doskonalone metody wsparte na znanej od czasow antycznych logice, prowadzily do odkryc naukowych, ktore sie kumulowaly. Nazywalo sie to logika poznania naukowego.  Wedlug teorii krytycznej taki stwor jak niezalezny podmiot poznawczy nie istnieje. Jest to czlowiek osadzony spoleczenstwie i swiadomie albo nieswiadomie uwiklany w walce klasowej. Z zalozenia jest on skazony. Modelowy uczony, podmiot poznania ma jednoczesnie poznawac swiat i walczyc o to by byl on lepszy. Jezeli teoria krytyczna  ma  byc "ludzka aktywnoscia, ktora ma spoleczenstwo za swoj obiekt, to uczony w nowej roli ma krytykowac spoleczenstwo w imie emancypacji tego spoleczenstwa. Wedlug Horkheimera uczeni tworzacy teorie krytyczna mieli dialektycznie angazowac sie w zmieniajace sie prady umyslowe w spoleczenstwie. 

Takie ujmowanie roli uczonego rodzi pytanie o granice oddzielace ja od roli dzialacza spolecznego. Zacieranie sie tej granicy moze prowadzic do bardzo powaznych konsekwencji praktycznych dla nauki jako instytucji i poziomie dzialalnosci w jej ramach uprawianej. W pewnych okolicznosciach teoria krytyczna, ktora jest uwazana za ruch filozoficzny i socjologiczny, moze stawac sie bardziej ruchem spolecznym. A taka sytuacja jest niekorzystna dla samej nauki ale takze dla samego wyzwalanego spoleczenstwa.

Niedobre skutki przyniosl sposob pojmowania teorii krytycznej przez M.Horkheimera. Jest ono bardzo szerokie i  granice ma nieostre. Latwo tu o eklektyzm.

Szkola frankfurcka, choc spojniejsza od wielu innych szkol,  nigdy nie byla zwarta szkola myslenia, mimo, ze miala ku temu warunki. Nalezaly do nich: wspolny marksistowski i etniczny rodowod, operowanie tym samym  jezykiem (niemieckim), wzgledne bezpieczenstwo finansowe, nawet wspolny dach wygodnego budynku. Poczatkowe roznice stale sie poglebialy. Czesc czlonkow odchodzila z roznych powodow. Na zly poczatek, Kurt Gerlach z Technische Hochschule w Aachen, przewidywany na stanowiska dyrektora przez F.Weila jeszcze przed powstaniem Instytutu, zmarl przedczesnie w pazdzierniku 1922 r. w wieku 36 lat. Przed smiercia podarowal Weilowi swa biblioteke liczaca 8 tysiecy tomow. Ten z kolei przekazal ja Instytutowi. Sam F.Weil w 1929 r. przeniosl sie do Berlina, gdzie zajmowal sie kilkoma wydawnictwami i radykalnym teatrem. Wkrotce wrocil do Argentyny by prowdzic firme swojego ojca, ktory zmarl. Nastepnie zmarl pierwszy dyrektor, C.Grunberg. Inny czlonek Instytutu, prowadzacy nieco hulaszczy tryb zycia, Walter Benjamin, nie zabral sie z kolegami  do Ameryki we wlasciwym czasie i pozniej probowal ucieczki z Francji poprzez Hiszpanie. Nie wytrzymal trudow wedrowki i we wrzesniu 1940 r. popelnil samobojstwo za pomoca nadmiernej dawki morfiny w hoteliku w malej miejscowosci Port Bou polozonej juz po hiszpanskiej stronie granicy. Wiosna  1939 r. zostal zwolniony przez F. Pollocka (prawa reka dyrektora Horkheimera), ktory jeszcze w latach 50-ych XX w. byl najbardziej znana i ceniona postacia Szkoly. Jednym z powodow byl silny konflikt z innym czlonkiem Instytutu, Adorno. Cala afere opisal dokladnie Neil McLauglin w artykule pt. " Origin Myths in the Social Sciences: Fromm, the Frankfurt School and the Emergence of Critical Theory" zamieszczonym w: Canadian Journal of Critical Theory, 24,1 (1999), str. 109-139. Z kolei Henryk Grossman, obywatel polski zydowskiego pochodzenia, odszedl z Instytutu z powodow ideologicznych. On byl ortodoksyjnym marksista podczas, gdy Horkheimer i kilku czolowych czlonkow Instytutu przesunelo sie w kierunku prawicowym. Grossmana odsunieto w 1941 r., a w 1949 r. nastapil ostatni akt, dano mu pieniadze na odchodne, za ktore mogl kupic bilet na statek do Niemiec. Wybral Uniwersytet w Lipsku (NRD). Po roku zmarl.

Samo wyeksplikowanie teorii krytycznej nie przynioslo przelomu. Jeszcze przez kilka dekad nie byla szerzej znana. Dynamizmu dodaly jej rozne mniejszosci w spoleczenstwie, ktore agresywnie walczyly o swoje prawa. Spoleczenstwo oparte na zasadach liberalnych  ulegalo im, co prowadzilo do eskalacji zadan. Do tego doszla akceptacja ze strony srodowisk akademickich. Podatny grunt stanowili studenci w Stanach Zjednoczonych. Juz w latach 50-ych  mocno protestowali przeciwko zbrojeniom. Pozniej w latach 60-ych protestowali przeciwko wojnie wietnamskiej. W tym wszystkim znalazla miejsce walka z rasizmem. Z czasem studenci stawali sie profesorami uniwersyteckimi, a czesc osiagala wysokie stanowiska w administracji panstwowej oraz stawala sie wplywowymi dzialaczami politycznymi obu glownych partii politycznych w kraju. Sila grup roszczeniowych rosla.

Teoria krytyczna dostarczala roznym grupom narzedzi do artykulowania swych zadan. Zwrotnie, one same wplywaly na dyskurs naukowy. Przejawem tego bylo wysuwanie wlasnych przedstawicieli na stanowiska uniwersyteckie. Tam tworzyli oni cos w rodzaju szkol naukowych dbajac mocno o lojalnosc. W ten sposob z korzenia teorii krytycznej szybko wyrastaly rozne jej wersje.  Dobrym przykladem tego procesu moze byc feministyczna teoria krytyczna. Od lat 1960-ych  powstaly juz 4 fale feminizmu. W ich ramach stworzono caly szereg bardziej szczegolowych odmian, np. queer feminism, cyberfeminism czy feminism. Do niedawna wydawalo mi sie, ze najnowsza odmiana jest "fast feminism" (cokolwiek by to mialo znaczyc). Jednak w tej dziedzinie czas szybko plynie, wlasnie sie dowiedzialem, ze najnowsza odmiana feminizmu jest "womanist feminism". Ma on te wyzszosc nad innymi, ze oprocz koncentracji na kobietach koncentruje sie jednoczesnie na  rasach i kjlasach spolecznych. Jutro na czele moze byc jakas inna odmiana.

Hedges z College of Liberal Art  Purdue University wymienia miedzy innymi takie oto teorie krytyczne: Post-Strukturalizm/Dekonstrukcja (od 1966 r.), Reader-Response (od lat 1960-ych), Gender/Queer (od lat 1970-ych), Post-Kolonialna (od lat 1990-ch), Nowy Historycyzm/Studia Kulturowe (od lat 1980-ych), Krytyczne Studia Inwalidztwa (od lat 1990-ych). Znane tez sa: Ekocentryzm, Lingwistyczne teorie literatury, Rekonstruktywizm, Postmodernizm, Strukturalizm, Krytycyzm Archetypalny i ostatnio, Ableism i Studia otylosci. Celowo pominalem wszelkie teorie krytyczne dotyczace Murzynow - to bardzo obszerny temat.W ostatnich latach filozofowie muzyki zaczeli  nawolywac by sklonic nauczycieli muzyki do wiekszego zaangazowania politycznego. Teoria krytyczna, tak jak Rosja, nie ma granic. Mozna dojsc do wniosku, ze  teoria krytyczna stala sie wielkim workiem, do ktorego mozna wrzucac nie tylko to, co sie za teorie krytyczna podaje, ale takze i to, co  wyglada troche podobnie i trudno jest to gdziekolwiek zaklasyfikowac. A przymiotnik "krytyczna" brzmi jak nobilitacja w dzisiejszym swiecie nauki. Doszlo do tego, ze dwaj tacy jak R.Schroeder i Ch.Hollister z Portland State University  napisali artykul ponaglajacy do doksztaltu zagubionych w tym gaszczu bibliotekarzy. Nosi on tytul: "Librarians' Views on Critical Theory and Critical Practices".

Rodzi sie pytanie czy da sie jeszcze powstrzymac te rozne ruchy ze swoimi plytkimi intelektualnie teoriami krytycznymi, ktore w latach 1980-ych  zdolaly opanowac kulture spoleczenstw Zachodu i zagrazaja  demokracji liberalnej, czy raczej jest juz za pozno? 

Dr Edward Soltys